Grixun kantoia

Grixun kantoia

Suizaren ekialdeko muturrean dagoen lurraldeari hamar eguneko bisitatxo bat egin nion Martxoan, aste sainduaren oporregunak aprobetxatuz.

Kotxez abiatu nintzen hara, baina Clermont-Ferrand-en (Auvernia, Occitània :)) gelditu behar nuen, erdibidean.

Kantoi honetako hiriburua Chur deitzen da, Suizako hiri zaharrena, erromatarrek fundatutako "Curia Rhaetorum". Izan ere, romantxez "Cuira" du izena.

Hiru hizkuntz hitz egiten dira kantoian: alemaniera (hizkuntz nagusia, batez ere iparraldeko herrietatik etorrita, Austriatik, Alemaniatik, Zürich-etik...), romantxe (hizkuntz berezkoa, gaur egun bizi irauten du bi bailaratan: Sursilva eta Engiadin) eta italiera (Bregaglia, Mesolcina eta Poschiavo haranetan).

Erdi Aroan romantxe zen hizkuntz nagusia Chur-en, baina sute baten ostean hiria berreraikitzera etorri ziren artisau eta langile alemaniarrak ez ziren handik joan, eta hango jendea eta hizkuntza baztertu zituzten auzo batean "Welschdörfli" ("atzerritarren herritxoa") deituta.

Egun, ofizialtasunarekin ondo moldatzen ari da romantxe (orain dela hamarkada gutxi lortu zuen), baina oso mugatuta dago, eta dagoen egoera eta lurraldetasuna mantentzeko baino ez dago pentsatuta.

Hiztunek hitz egiteko eskubidea dute, baina euren herri txikietan soilik entzutzen da, eta atzerritarra zarela nabaritzen badute alemaniera erabiliko dute zurekin.

Romantxe hizkuntza latinetik dator, jakina, baina bere sustraiak keltiarrak dira (asturiaseraren kasuan bezala, hots), rhaetiar herria han baitzeukan euren eremua. Baina rhaetiarrek aurre-indoeuroparren mailegua ere omen zuten, Alpe mendietan bizi ziren herri guztien moduan.
Alpeek eta Pirineoek betidanik ezaugarri kultural anitz banatu dute, handik nenbilen batzuetan lehen Gaskoniatik egin nuen bidaian bezala sentitu nintzen.

Arpitan hizkuntzaz (Frantziako Alpealdean mintzatuta) Alpeak "Harpe" deitzen dira.
Romantxez harria edo haitza "crap" esaten da. Aurre-indoeuropar hitz-erro berbera: "crap" < *karp > "harpe" (antzinako euskaraz, eta erronkariz, "kar", harria, eta "harpe", koba edo lezea, euskaraz, "harriaren azpian").
Gero, hizkuntz germaniarrek eraginda, bere fonetika asko aldatu zen, frantsesarenera hurbiltzen.

Ohar batzuk aurkezten dizkizuet, argazkiekin batera.

Kantoi honetako ikurra: Akerra (gure akerbeltzaren antza du...).
Errepikatu: Ikurren Akerrak Adarrak Okerrak ditu (gero eta azkarrago xD)

Chur hiriburuan dagoen banko "kantonala".

Han bai ondo dabiltzan trenak! Tren hau Chur-etik Arosa eskigunera zebilen.

Badago hango hizkuntz berezia ikasteko interesa (txikia baita ere).
Irudian, alemanieraz eskaintzen zen romantxe (sursilvano dialekto) kurtsoa.

Mendi eta bailara zahar hauek aurrehistoriatik jendetuta egon dira.
Hemen, antzinako leku sakratu bat.
Orain ondoan, muino honen gainean, eliza bat dago.

Kantoian beste berezko kultura badago: valsertarrak.
Alemanieraz hitz egiten duen jende hau auzoko Valais (Wallis alemanieraz) kantoitik migratu ziren Erdi Aroan.
Gaur egun, batez ere Valsertal haranan bizi dira.
Irudian, valsertarren egurrezko etxe ohizkoa.

Badirudi romantxe hizkuntzaren defentsa Suizaren nazioaren kontzeptuarekin ligaturik dagoela.

Kantabriar itsasertzeko romantzeekiko loturik badago...


Romantxe, Alemaniera, Italiera, Ingelesa eta Japoniera.
Hango hizkuntzak badu bere lekua (lehena) munduko hizkuntzen artean.


Scuol herri txikian aurki daiteken ekitaldi baten kartela.
Engiadin haranan "soirée" honen bidez euren kultura babesten dute.

Kanpoko hormetan holako pintaketa tradizionalak egotea normala da romantxe "baserrietan".


Engiadin harana. Zoragarria. Hitzik gabe.

Etxe romantxe tradizional bat.

Eta beste bat.

Engiadin harana.
Hemen ez dago paisaia oztopatzen duen Abiadura Handiko Trenik, ze dagoen trena praktiko eta puntuala da, beharrak betetzen dituena.

Engiadin harana berriro.

Berriro ere.

Hau bai zen etxe bitxia.
Erdi bat romantxe estiloan eginda eta beste erdia valsertarrean.
Kantoien kultur tradizionalen arteko benetako anaitasuna.

Anunzio komerzialek ere erabiltzen zuten kantoiaren hizkuntz zaharra.

Romantxek nahiko osasun ona zuela begibistan jartzen du holako (teatro romantxez) ekimen berrien sortzeak.

Romantxez bakarrik igortzen duen konpainia.


Irudi moderno eta aktiboa du. Ilusio handiz beteta dirudi.
"Hizkuntz gehiago. Programa gehiago".
Hemen katalaneraren antza du romantxek.

Argi dago euren hizkuntza maitatzen dutela.
"Hizkuntz maitea"

Bukatzeko une iluna: Suizan menperatzen duen txaubinismoak badu bere islada pegatina honetan.
(Tizino kantoian aurkituta, romantxe hizkuntza ez da ere agertzen)